Een verzetsbeweging in het nauw7 min leestijd

Het zou best kunnen dat je het amper hebt meegekregen, zijdelings. Of helemaal niet, dat kan ook. Maar terwijl de wereld zich verbaast over de ongekende wreedheid van de Saoediërs (journalist en voormalig vertrouweling van de koninklijke familie Jamal Khashoggi werd op beestachtige wijze vermoord in het consulaat in Istanbul, red.), is er ook nog wat anders aan de hand in het Midden-Oosten: een nieuwe oorlog tussen Israël en Hamas lijkt een kwestie van tijd te zijn geworden. In een eerder stuk schreef ik al over de manier waarop Trump en Netanyahu de vrede saboteren. Tijd om de blik te richten op Hamas.

Vanaf dit voorjaar protesteren Palestijnen regelmatig aan de Israëlische grens om hun Recht op Terugkeer te bepleiten. Het is dit jaar 70 jaar geleden dat de VN resolutie 194 aannam, waarin onder meer werd overeengekomen dat Palestijnse vluchtelingen het recht hebben om “zodra dat praktische mogelijk is” terug te keren naar de huizen waar zij tijdens de Israëlische onafhankelijkheidsoorlog (door Palestijnen aangeduid met al-Nakba; de catastrofe) uit werden verdreven. Bij de protesten – die nog altijd doorgaan en in frequentie alleen maar toenemen – zijn sinds 30 maart ruim 200 Palestijnen doodgeschoten.

Zowel Yahya Sinwar (leider van Hamas) als de Israëlische premier Netanyahu zegt dat hij een oorlog wil voorkomen, maar ze waarschuwen elkaar te pas en te onpas dat ze een nieuwe confrontatie niet uit de weg zullen gaan. Die waarschuwingen volgen elkaar de afgelopen week alleen wel érg snel op, en sinds Hamas woensdag een raket afvuurde op de Israëlische stad Be’er Sheva en het Israëlische leger keihard terugsloeg, houdt de regio haar adem in. Sinds 2014 is een openlijk gewapend conflict niet zó dichtbij geweest.

Moslimbroederschap en Hamas

De Moslimbroederschap werd in 1928 door de Egyptische islamgeleerde Hasan al-Banna opgericht. Hij streefde naar een op de islam gebaseerd samenleving, die zo dicht mogelijk in de buurt kwam bij die van profeet Mohamed. De crux zit hem hier in het woord mogelijk. Waar terroristische organisaties als IS de moderne samenleving totaal verwerpen en direct een kalifaat willen stichten, is de Moslimbroederschap bereid te erkennen dat we nu in andere tijden leven, met een andere vorm van de islam. Fundamentalistisch? Absoluut. Jihadistisch? Nee.

De link met de Moslimbroederschap en Palestina ontstond in 1935, toen al-Banna zijn broer naar het gebied sturen om de islamitische broeders te steunen in hun strijd tegen de Britten, die het gehele gebied wat tegenwoordig Israël en de Palestijnse Gebieden beslaat controleerden. In 1945 werd een vleugel opgericht in Jeruzalem. Het verschil tussen de Palestijnse en Egyptische tak van de Moslimbroederschap werd snel duidelijk: waar in Egypte vooral de als relatief gematigd bekende Hasan al-Banna werd vereerd, keek men in Palestina op tegen bekende martelaren als Sayyid Qutb en Izz al-Din al-Qassam (naar die laatste is de militaire brigade van Hamas vernoemd).

Toen Israël na de Zesdaagse Oorlog van 1967 zowel de Gazastrook als de Westelijke Jordaanoever bezette, had de Moslimbroederschap een aardig netwerk opgebouwd. De focus van de Moslimbroederschap in de bezette gebieden lag nog altijd op onderwijs, sociale dienstverlening en de bouw van moskeeën. Dat onderscheidde de Moslimbroederschap van andere jihadistische groeperingen: waar de Moslimbroederschap de Palestijnse samenleving éérst wilde islamiseren om vervolgens de strijd aan te gaan met Israël, focusten jihadisten zich juist op de vernietiging van de staat Israël.

Sleutelpunt in het ontstaan van Hamas was de eerste intifada, de massale protesten en repercussies die ontstonden na een ongeluk met een Israëlische truck en Palestijnse voertuigen op 8 december 1987. De Moslimbroederschap zag zich genoodzaakt op te roepen tot verzet, en zie daar: Hamas als zijtak van de Moslimbroederschap was geboren.

In haar handvest, gepubliceerd in augustus 1988, richtte Hamas zich vanzelfsprekend op Israël. In tegenstelling tot te doen gebruikelijk binnen de kringen van de Moslimbroederschap, stelde Hamas zich ten doel éérst de staat Israël omver te werpen en te vervangen door een islamitische samenleving. Vredesonderhandelingen werden categorisch afgewezen, omdat dat in strijd zou zijn met islamitische beginselen. Bovendien had het felle kritiek op de in 1964 opgerichte Palestijnse Bevrijdingsorganisatie PLO, die te seculier zou zijn. De Hamas onderscheidde zich vrijwel vanaf het begin met terroristische aanslagen en aanvallen via ondergrondse tunnels.

Hamas aan de macht

Ok, dus Hamas is een jihadistische terreurorganisatie? Dat ligt toch net wat gecompliceerder. In 2006 was de Gazastrook een enorme chaos, waar de Fatah-partij (kortweg: de uitvoerende macht van de PLO) geen raad mee wist. Plunderingen en geweld waren dagelijkse kost, en de Gazaanse bevolking verweet de Fatah-partij zich te verrijken ten koste van de inwoners. Hamas besloot een politieke partij op te richten en kwam op democratische wijze aan de macht.

De regeerperiode van Hamas in de Gazastrook is op zijn zachtst gezegd ambivalent. Hamas beroept zich regelmatig op de Palestijnse Basiswet (vergelijkbaar met een grondwet) en belooft de democratie in stand te houden, maar maakt het vertegenwoordigers van de Fatah-partij sinds de burgeroorlog van 2007 onmogelijk zitting te nemen in het parlement.

Tegenover salafistische individuen en organisaties stelde Hamas zich aanvankelijk keihard op. Ja, ook Hamas wilde een islamitische samenleving en Israël omverwerpen. Maar waar salafisten vinden dat de Koran letterlijk geïnterpreteerd moet worden en alleen de eerste zeven generaties moslims échte moslims waren, groeit Hamas meer met de tijd mee. Na een paar jaar harde strijd, werden in de gevangenis heuse deradicaliseringsprogramma’s opgetuigd.

Hamas wilde de criminele chaos die het in 2006 aantrof in eerste instantie bestrijden door een formeel rechtssysteem in te richten. De capaciteit bleek echter niet aanwezig en de mensenrechten van gevangenen werden op grote schaal geschonden. Hamas besloot gebruik te gaan maken van een combinatie van informele rechtssystemen (zoals gebruikelijk onder bedoeïenen) en formele rechtspraak.

Is de Gazastrook onder Hamas dan een islamistische theocratie? Of een islamitische democratie? Sinds 2006 zijn er geen verkiezingen meer uitgeschreven. In zijn uitvoerige analyse over de regeerperiode van Hamas laat Björn Brenner het op een combinatie van beide. Hamas doet haar best democratisch over te komen en gedraagt zich soms democratisch, maar blijft in essentie een islamistische verzetsbeweging.

De strijd met de Fatah-partij van president Mahmoud Abbas duurt nog altijd voort. De Gazastrook is volledig overgeleverd aan zowel de Fatah-partij (die op de Westelijke Jordaanoever regeert) en Israël, dat de grens controleert. In 2014 werd een akkoord bereikt met Israël over de toelevering van bouwmaterialen, zodat de wederopbouw van de Gazastrook na de oorlog, maar dat was bij lange na niet genoeg om daadwerkelijk stappen te kunnen zetten. Ook met de Fatah-partij waren in zowel 2011 als 2017 toenaderingspogingen, maar tot nu toe zonder resultaat.

Een nieuwe koers?

In 2017 stelde Hamas een nieuw handvest op, met een paar opvallende verschillen ten opzichte van 1988: de vernietiging van de staat Israël was niet langer het belangrijkste doel. Over erkenning werd nog niet gerept, maar de deur werd op een kiertje gezet. Bovendien verbrak Hamas de banden met de Moslimbroederschap, hoogstwaarschijnlijk om in een beter daglicht te komen bij Saoedi-Arabië en andere machtige Arabische landen (zij zien de Moslimbroederschap, mede ingegeven door geopolitieke overwegingen, als terreurorganisatie). Een nieuwe periode leek aangebroken.

Maar, Hamas vindt zich anno 2018 terug in een positie die vergelijkbaar is met die van de Fatah-partij in 2006 (toen Hamas de verkiezingen won). Hoe dat kan? De Gazastrook wordt nog altijd volledig uitgeknepen door Israël, zegt Hamas. Maar waarom zijn het altijd moskeeën die direct na een oorlog worden opgetuigd en blijft huisvesting achterwege? En waarom is er wel geld voor raketten, maar niet voor gezondheidszorg?

De onvrede onder inwoners van de Gazastrook groeit. De werkloosheid is maar liefst 53% (!) en door het voortdurende conflict worden de Gazanen nog altijd volledig buitengesloten van de rest van de wereld. De elektriciteit werkt zo’n vier uur per dag, stromend water is er nauwelijks.

Regeren valt Hamas zwaar. Toegegeven, dat is grotendeels te wijten aan de beperkingen die vanuit Israël (die hiermee het internationaal recht schenden) en Abbas worden opgelegd. Als reflex valt Hamas terug in haar aloude gewoonte: de volkswoede kanaliseren door de pijlen te richten op de vijand. Eens te meer blijkt Hamas geen regeringspartij, maar een verzetsbeweging. En hoewel de oorlog nog moet beginnen, zijn de grootste verliezers al bekend: de inwoners van de Gazastrook.

Bronnen

Abu-Amr, Ziad, ‘Hamas: a Historical and Political Background’, Journal of Palestine Studies 22 (1993) 4, p. 5-19.

Brenner, Björn, Gaza Under Hamas (Londen 2017).

Husein, Ed, The House of Islam: a Global History (Londen 2018).

Walters, Derk, Israël Zegt Geen Sorry Meer (Houten 2018)

Dit bericht is oorspronkelijk gepubliceerd op 18 oktober 2018 op http://quintenvdw.wordpress.com