De Koude Oorlog: zóveel meer dan soenni vs. shia12 min leestijd

Afgelopen donderdag maakten verschillende media melding van een Israëlische luchtaanval in de buurt van het vliegveld van Damascus. Het Israëlische leger (IDF) weigert te reageren op de berichten, maar uitte eerder al het vermoeden dat Iraanse milities het gebied gebruikten om ‘terreurgroepen van wapens te voorzien’. Het past in een trend: Israël bestookt zo nu en dan doelen in Syrië om de dreiging van aartsvijand Iran in te kapselen. Het gaat daarbij voorzichtig te werk: Israëliërs zijn doodsbang voor de raketten van Hezbollah die aan de noordgrens permanent op hun land staan gericht.

Dit alles gebeurt in de context van de Koude Oorlog in het Midden-Oosten: een strijd tussen Iran en Saoedi-Arabië waar de twee grootmachten elkaar via proxy-oorlogen ten koste van zwakkere staten bevechten. Het conflict wordt vaak geframed als een strijd van soennieten tegen sjiieten, maar draait in feit maar om één ding: macht. De Koude Oorlog heeft diepe oorzaken en vergaande gevolgen voor ieder land in de Levant.

 

De Koude Oorlog

Iran was tot aan de Islamitische Revolutie van februari 1979 een westers georiënteerd land. De sjah was niet veel meer dan een marionet van Washington: de VS zaten gebakken. Na de revolutie maakt Iran een draai van 180 graden: de opperste leider van het land wordt voormalig balling ayatollah Ruhollah Khomeini. Iran moet de hoeder van de islam worden en het moet afgelopen zijn met de bemoeienis van de VS en de staat Israël in zijn geheel.

In hetzelfde jaar gaat ook Saoedi-Arabië een nóg orthodoxere koers varen. Fundamentalisten bezetten de moskee in Mekka en eisen een striktere naleving van de islam. Een pact tussen de geestelijke Mohamed ibn Abdul-Wahhab en clanleider Mohamed bin Saud had er vanaf 1744 al voor gezorgd dat het wahhabisme de staatsreligie werd. Op zichzelf al bepaald geen liberale stroming, maar voor de bezetters van de Heilige Moskee in Mekka gaat het nog niet ver genoeg.

De bezetting wordt bloedig beëindigd en de daders geëxecuteerd. Toch blijkt de familie Saud op ironische wijze óók pragmatisch: om te voorkomen dat het land ooit nog verrast wordt door zo’n vernedering, worden de wensen van de terroristen post mortem ingewilligd. Voor liberalere stromingen naast het soennitische wahhabisme is geen plek meer.

Het ligt voor de hand de strijd tussen Iran en Saoedi-Arabië, die vanaf 1979 geleidelijk feller werd, te betitelen als een strijd tussen sjiieten (Iran) en soennieten (Saoedi-Arabië). Maar dat is veel te gemakkelijk. Want als die tegenstelling zo heftig was, waarom streden soennieten en sjiieten gedurende de Libanese burgeroorlog (1975-1990) dan zij aan zij? En waarom steunt Iran de soennitische Hamasbeweging op de Gazastrook?[1] We schetsen land voor land een beeld van de oorzaken en gevolgen.

Israël

Israël is in militair opzicht veruit het sterkste land in de regio en weet zich sinds de stichting in mei 1948 gesterkt door westerse steun. Natuurlijk bondgenoten heeft het nooit gehad: het vocht oorlogen uit met zijn buren in 1948, 1956, 1967, 1973, 1982 en 2006, om maar niet te spreken over de twee intifada’s en de bezetting van de Westelijke Jordaanoever en de Gazastrook sinds 1967.

Sinds het aantreden van de Amerikaanse president Trump is er iets geks aan de hand: premier Netanyahu maakt ineens vrienden door de hele regio. Waar dit voorheen totaal onmogelijk was zonder terugtrekking uit de bezette gebieden, lijkt deze eis heden ten dage niet meer zo hard. Hugh Lovatt, werkzaam bij de denktank European Council on Foreign Relations, houdt een lijstje bij:

Updating my “normalisation” tracker. It has been a fruitful few months for Israeli diplomacy! Despite Palestinian issue, quite clear that Israel’s regional standing is going from strength to strength. pic.twitter.com/NzIsCf04lM

— Hugh Lovatt (@h_lovatt) November 27, 2018

Ook deze toenaderingspogingen moeten worden gezien in het licht van de Koude Oorlog: Trump en schoonzoon Kushner zien een belangrijke rol weggelegd voor de Saoedische kroonprins Mohamed bin Salman, die de deur naar de erkenning van Israël al open heeft gezet. Palestijnen dreigen het kind van de rekening te worden, en sturen aan op een spoedbijeenkomst van de Arabische Liga. De brute moord op journalist Jamal Khashoggi heeft ‘MbS’ wel in een slechte onderhandelingspositie gebracht: de aanhoudende steun van Netanyahu en Trump wordt ongetwijfeld ingezet als wisselgeld in latere onderhandelingen over het Amerikaanse vredesplan.

De rol van Israël in Syrië is beperkt. Het bombardeert zo nu en dan doelen van aan aartsvijand Iran gelieerde milities, maar is als de dood voor repercussies vanuit Libanon door Hezbollah. Het slechtst mogelijke scenario voor Israël is dat Iran en Assad samen de oorlogsbuit verdelen, wat ook de positie van Hezbollah zou versterken.[2] Om dat te begrijpen, is het nodig de blik te richten op Libanon.

Libanon

Tussen 1975 en 1990 woedt in Libanon een verwoestende burgeroorlog. Een jaar ervoor had de Iraanse geestelijke Musa al-Sadr een sjiitische beweging opgetuigd, en de dreigende burgeroorlog noopte de beweging ertoe ook een militaire tak op te richten.[3] Wanneer Israël in 1982 Libanon binnenvalt, richten sjiitische strijders de Hezbollah-beweging (partij van God) op om de invasie terug te dringen. In oktober 1983 leert de wereld Hezbollah kennen: bij een aanslag op verschillende gebouwen in Beiroet vinden 240 Amerikaanse mariniers de dood. Het is de dodelijkste terreuraanval gericht op Amerikanen tussen Pearl Harbor in 1941 en 9/11 in 2001.[4]

De steun vanuit Iran voor de beweging gaat ver: leiders van Hezbollah hebben altijd trouw gezworen aan opperste leiders Khomeini en, na zijn dood, Khamenei. Als er ooit geschillen zijn die niet kunnen worden beslecht, wordt de ayatollah steevast om advies gevraagd.[5] Toen Iran Hezbollah vroeg om steun in de Syrische oorlog, was dit dan ook geen punt van debat. De Syrian National Defense Forces werden opgericht, waren in 2015 uitgegroeid tot een beweging van zo’n 100 000 man.[6]

De doelen van Hezbollah komen grotendeels overeen met die van Iran: namens de ‘onderdrukten’ opkomen voor de umma (mondiale islamitische gemeenschap, soennieten én sjiieten) tegen ‘Amerika, haar NAVO-bondgenoten en de zionisten in het Heilige Land Palestina’:

‘America, its Atlantic Pact allies, and the Zionist entity in the holy land of Palestine, attacked us and continue to do so without respite. Their aim is to make us eat dust continually. This is why we are, more and more, in a state of permanent alert in order to repel aggression and defend our religion, our existence, our dignity.’[7]

– Open brief van Hezbollah, 16 februari 1985

Toch is Hezbollah meer dan een militante terreurbeweging: het zet zich in voor sociaaleconomische projecten binnen Libanon en is sinds het einde van de burgeroorlog ook politiek actief. Het is niet voor niets dat A.R. Norton Hezbollah in zijn standaardwerk Hezbollah: a Short History typeert als een beweging met een Januskop.[8]

Die dubbelzinnige houding brengt de hardliners en de gematigdere (voor zover je hierover kunt spreken) militanten met elkaar in conflict. Meestal wordt dezelfde ‘oplossing’ betracht: een extern conflict. Nadat Hezbollah in de zomer van 2006 twee Israëlische soldaten kidnapt, komt de disproportionele vergeldingsactie van Israël (er vielen ruim 1000 burgerdoden) strategisch gezien niet slecht uit.[9] De Libanezen scharen zich massaal achter Hezbollah: de beweging weet zich gesteund door 87 procent van de bevolking.[10]

Hezbollah houdt stand en vormt in deze periode samen met Hamas en Iran een ‘As van Verzet’ tegen de Amerikanen en Israëliërs.[11] Aan de zuidgrens van Libanon staan naar verluidt zo’n 150 000 raketten in constante staat van paraatheid gericht op de ‘zionistische vijand’. Het toont de sterkte én de zwakte van Hezbollah: het vormt, gesteund door Iran, een existentiële dreiging voor Israël, maar lijkt tegelijkertijd haar bestaansrecht volledig te ontlenen aan die strijd.

Syrië

Dat Iran de Syrische president Bashar al-Assad steunt, komt niet uit de lucht vallen. Nog vóór de Iraanse Revolutie bood Hafez al-Assad onderdak aan de oppositie tegen de sjah. De band werd na de revolutie nog eens versterkt door gezamenlijke belangen in Libanon. Dat aartsvader van Hezbollag Musa al-Sadr het Alawitisme als legitieme tak binnen het sjiisme bestempelde, kan gezien worden als bezegeling van de alliantie. In 1978 kreeg ayatollah Khomeini door Bashar al-Assad onderdak aangeboden in Syrië, en ná de revolutie was Syrië het eerste land dat de Islamitische Republiek Iran erkende.[12]

Iran ziet de Arabische Lente in 2011 in eerste instantie als een ‘islamitische ontwaking’, maar zodra de strijd ten koste lijkt te gaan van de positie van hun bondgenoot framet het de oorlog als een ‘strijd tegen terreur’.[13] De soennitische oppositie wordt deels gesteund door aartsvijand Saoedi-Arabië en die invloed moest koste wat het kost ingeperkt worden.

Sinds de inmenging van de Russen zijn al-Assad en de zijnen aan de winnende hand: Iran, Rusland, Turkije en Syrië gaan beslissen over het lot van de Syriërs. Het leidt ongetwijfeld tot een verdere versterking van de ‘sjiitische as’ van Iran tot aan de Middellandse Zee, de grote droom van Iran.

De oorlog in Syrië toont daarnaast de ware aard van de Koude Oorlog: een strijd om invloedssfeer die sinds de Amerikaanse inval in Irak in een stroomversnelling is gekomen. Die strijd wordt hoofdzakelijk uitgevochten in verzwakte staten. Het draait daarbij niet langer om rechtstreekse militaire interventies, maar om het steunen van de ‘juiste’ milities.[14] Iran lijkt goed gegokt te hebben, want hoewel de oorlog in Syrië nog niet afgelopen is, staat al-Assad eeuwig bij Iran in het krijt.

 

Meer weten over de oorlog in Syrië? Lees Geschiedenis van een catastrofe

Jordanië

Dat zwakke landen slachtoffer worden van de strijd tussen Iran en Saoedi-Arabië, wordt bekrachtigd door het feit dat Jordanië zich redelijk onafhankelijk op weet te stellen. In Jordanië heeft de koninklijke familie de touwtjes stevig in handen en van sektarische conflicten binnen het land is nooit sprake geweest.

Toch zitten de ontwikkelingen sinds het aantreden van Trump de Jordaanse koning Abdullah II niet lekker. Het koningshuis van Jordanië is al sinds 1924 beschermheer van de islamitische heilige plekken in Jeruzalem, iets wat sinds het vredesverdrag tussen Jordanië en Israël in 1994 zelfs door laatstgenoemde geaccepteerd wordt. Abdullah II verdenkt de Saoedische kroonprins Mohamed bin Salman er nu van die eretitel van hem af te willen nemen.

De verdenkingen leiden er eind 2017 zelfs toe dat Abdullah twee broers en een neef uit het leger ontslaat en laat arresteren. Hoewel de koning het in het openbaar niet toegeeft, lijkt de aanleiding helder: de mannen zouden in het geheim contacten met de Saoedische koninklijke familie onderhouden.

Door de stabiliteit in het land kan Jordanië het zich veroorloven een onafhankelijkere koers te varen. Het zoekt zo nu en dan toenadering bij Golfstaten die een véél slechtere verstandhouding hebben met Saoedi-Arabië, zoals Qatar. Het reikt te ver om die machtsstrijd (waar ook Egypte en Turkije een rol in hebben gespeeld) hier uit te diepen, maar het toont wel de relatieve kracht van Jordanië.

Een voorbeeld van de complexiteit van de verhoudingen tussen Jordanië, Saoedi-Arabië en Qatar is de economische steun die het recent ontving. Abdullah II wilde in eerste instantie niet aankloppen bij Qatar, om Saoedi-Arabië niet tegen het hoofd te stoten. Maar toen koning Salman (vader van MbS) niet over de brug kwam, besloot Abdullah zich toch te wenden tot sjeik Tamim bin Hamad al-Thani. Waar Saoedi-Arabië dit bij andere landen zou framen als ‘samenwerking met terroristen’, besloot het in het geval van Jordanië juist over te gaan tot een economisch hulppakket. En hoewel Koeweit en Qatar in werkelijkheid veel meer bijdroegen aan de Jordaanse economie, ging het Saoedische koningshuis met de eer strijken.

Hamas

De Palestijnse verzets- c.q. terreurbeweging Hamas werpt zich tijdens de Eerste Intifada (1987 – 1993) op als het radicalere alternatief voor de PLO. Het weet zich direct gesteund door Hezbollah, die de steun aan Hamas als een principiële kwestie beschouwt. Israël beschuldigt Hezbollah ervan verantwoordelijk te zijn voor de leverantie van wapens en het verlenen van tactische hulp.[15]

Ook de steun aan Hamas toont de complexiteit van de Koude Oorlog. Ten eerste is Hamas soennitisch en zowel Hezbollah als Iran sjiitisch. Dat het conflict tussen Saoedi-Arabië en Iran alleen in retoriek religieus is, moge ondertussen duidelijk zijn. Geopolitieke belangen spelen een belangrijke rol, wat geïllustreerd wordt door de landen die Hamas níet steunen.

Saoedi-Arabië en bondgenoten (Verenigde Arabische Emiraten, Koeweit en Bahrein, om de meest loyale te noemen) kunnen het zich simpelweg niet veroorloven de band met Trump en Netanyahu op het spel te zetten. Voor Mohamed bin Salman ligt mogelijk een rol als beschermheer van de heilige plekken in het verschiet, en het land staat erom bekend loyale bondgenoten genereus te belonen.

 

Meer weten over Hamas? Lees Een verzetsbeweging in het nauw

Slotsom

De onderlinge verhoudingen in het Midden-Oosten worden grotendeels bepaald door de Koude Oorlog tussen Iran en Saoedi-Arabië. De eerste contouren hiervan werden al duidelijk na 1979, maar de verzwakking van staten als Irak, Syrië, Bahrein, Egypte en Jemen heeft ertoe bijgedragen dat beide landen zich nóg intensiever zijn gaan bemoeien met binnenlandse aangelegenheden.

Religieuze retoriek wordt daarbij niet geschuwd, maar dient slechts ter legitimering van de daden. De werkelijke reden is simpel: voorkomen dat ‘de ander’ het conflict gaat gebruiken om zijn invloedssfeer te vergroten. De strijd tussen Iran en Saoedi-Arabië heeft een gigantische impact op de regio en de verschrikkelijke oorlogen in Irak, Syrië en Jemen alleen maar verlengd.

De aanstelling van Trump is in deze context levensgevaarlijk: waar Obama als een koorddanser manoeuvreerde om de dreiging van Iran en Saoedi-Arabië in te kapselen én de schijn van partijdigheid te voorkomen, gaat Trump anders te werk. Hij maakt er geen geheim van dat de wapenleveranties aan Saoedi-Arabië belangrijker zijn dan de brute moord op Khashoggi, de categorale executies van minderheden en de middeleeuwse oorlogsvoering in Jemen. De deal met Iran werd opgezegd, zonder dat er bewijs is dat het land de afspraken zou hebben geschonden. Trump speelt op die manier niet alleen met vuur, hij speelt met de levens van miljoenen mensen.

 

 

[1] F. Gregory Gause III, ‘Beyond Sectarianism: The New Middle East Cold War’, in Foreign Policy at Brookings (2014), p. 1-27, aldaar 4 & 6.

[2] Samar Batrawi, ‘Israël: speler en toeschouwer in de Syrische burgeroorlog’ (versie 9 oktober 2018), https://spectator.clingendael.org/nl/publicatie/israel-speler-en-toeschouwer-de-syrische-burgeroorlog (1 december 2018)

[3] Rola El Husseini, ‘Hezbollah and the Axis of Refusal: Hamas, Iran and Syria’, Third World Quarterly 31 (2010) 5, 803-815, aldaar 806.

[4] El Husseini, ‘Hezbollah and the Axis of Refusal’, 803.

[5] Ibidem, 809.

[6] Edward Wastnidge, ‘Iran and Syria: an Enduring Axis’, Middle East Policy 24 (2017) 2, 148-159, aldaar 155.

[7] ‘An Open Letter: The Hizballah Program’, al-Safir (16 februari 1985), 1.

[8] A.R. Norton, Hezbollah: a Short History (Princeton 2007) 45.

[9] El Husseini, ‘Hezbollah and the Axis of Refusal’, 808.

[10] Idem.

[11] Wastnidge, ‘Iran and Syria: an Enduring Axis’, 152.

[12] Ibidem, 149.

[13] Ibidem, 153.

[14] F. Gregory Gause III, ‘Beyond Sectarianism’, 4.

[15] El Husseini, ‘Hezbollah and the Axis of Refusal’, 811-812.